Blog van André: augustus 2020

Twee states op drinkhoorn van Boksum

Inleiding
In het Fries Museum wordt een schitterende drinkhoorn bewaard, welke oorspronkelijk afkomstig is uit het dorp Boksum.
Tijdens een bezoek in augustus 2020 aan HCL te Leeuwarden, bleek deze de drinkhoorn in bruikleen te hebben voor de tentoonstelling over Leeuwarden en omgeving.
Bij het nader bestuderen van de hoorn, bleek al gauw dat deze mooie versieringen had op het zilverwerk, welke mogelijk twee bekende states moeten voorstellen uit Boksum!

Drinkhoorn
Volgens de gegevens van het Fries Museum, dateert de hoorn tussen 1615-1635 en is het gemaakt door de zilversmid Timon Joostes uit het nabije Berlikum.
Het bevat het volgende randschrift in hoofdletters:
DIT HOORN KOMT DIE KERCKE VAN BUXUM TOE.

In de binnenrand is na een restauratie een nieuwe tekst aangebracht:
Vernieuwd in 1863, toen kerkvoogden waren Doeke Smeding, Jentje Jobs Faber en Douwe Petrus Kalma.

Ook het uiteinde van de drinkhoorn bevat een zilveren versiering, waarop een hond een hert achtervolgd.

drinkhoorn Boksum
(foto: Fries Museum Online)

Overige bekende drinkhoorns
Er zijn in de collecties van het Fries Museum en Fries Scheepvaart Museum zijn nog een aardig aantal drinkhoorns aanwezig.
Er zijn echter maar een paar bekend die aantoonbaar van kerkvoogdijen zijn geweest, namelijk die van Roordahuizum (ong. 1550), Abbega (1659) en Boksum (1615-1635).
Deze hoorns werden dan gebruikt op de jaarlijkse rekendag, waarbij er uiteraard drank uit de hoorn werd gedronken.
Vaak zullen (adellijke) families hebben meebetaald aan de aanschaf van de hoorn en werd dan het familiewapen en/of namen aangebracht, zoals bij die van Roordahuizum.

drinkhoorn van kerk te Abbega
(foto: Fries Scheepvaartmuseum Sneek)

drinkhoorn van kerk te Roordahuizum (Reduzum)
(foto: Fries Museum Online)

Afbeelding
De drinkhoorn van Boksum bevat interessante afbeeldingen.
Op het eerste gezicht lijken het wat huizen en een kerk te zijn, maar mogelijk gaat het hier om twee Friese States te gaan.

Zoals vaker op kunstvoorwerpen werd er vaak niet zomaar wat fantasie afgebeeld, maar bevat het vaak een symbool of beter, betreft het een werkelijke afbeelding van iets.
Op de beker staan volgens mij namelijk de Scheltema State en Oedtsma State afgebeeld!
Juist omdat er twee huizen met trapgevels staan afgebeeld, lijkt de kans dat het hier niet om zomaar huizen gaat klein.

detail van de drinkhoorn van Boksum.

In de compositie op de versierde rand staan namelijk de twee states met bijgebouwen en kerk duidelijk op één rij afgebeeld.
Daarbij is de meest linker, de Scheltema State, het meest voornaam afgebeeld.
Dat kan dan weer goed kloppen, immers Oedtsma State werd in het midden van de 17e eeuw alweer afgebroken, terwijl Scheltema State nog lang een voorname state zou blijven.

Scheltema State werd in de periode 1615-1635 bewoond door Insck Sijbesdr. van Scheltema, die de state weer had geërfd van haar vader.
Zij huwde omstreeks 1588 Epe van Aylva, die echter in 1594 al was overleden.
Insck legateerde Scheltema State aan haar 2e zoon Sijbe van Aylva, waardoor ook deze erfstelling laat zien hoe belangrijk voornamen destijds waren.
Niet toevallig was deze zoon immers vernoemd naar haar vader, de destijdse eigenaar van de state te Boksum.

Scheltema State is gelukkig ook bekend van de tekening van Jacobus Stellingwerf uit 1723, waardoor we ons een goed beeld van deze state hebben.
Ook op deze afbeelding blijkt dat het woonhuis nogal smal was en slechts twee raampartijen breed was.
Op de drinkhoorn is de state van de andere zijde afgebeeld, waar de rond ingang zich bevond, vergezeld van twee kleine ramen.
Aan de voorzijde staat een klein huis afgebeeld met een flinke schoorsteen, achter een soort van keermuur.
Achter de state is nog enigszins een bijgebouw afgebeeld, die mogelijk weer de 'hals' van de latere kophalsromp boerderij moet voorstellen.

Van Oedtsma State is geen afbeelding bekend tot nu toe, dat komt vooral omdat de state, zoals gemeld, al in eind 17e eeuw werd afgebroken.
In 1698 blijkt de state namelijk, die dan naar toenmalige eigenaren Juckema werd genoemd, te zijn afgebroken.
Hierdoor kon Stellingwerf in 1723 de state niet vereeuwigen.
De afbeelding op de drinkhoorn is dus de enige afbeelding van Oedtsma State die we nu kennen.

Rechts staat de Hervormde kerk afgebeeld, nog met de oude zadeldaktoren. Die is later vervangen door een spitse toren.
De ingang is echter (ook) nog steeds ook op deze plek te vinden.
Op zowel de hoorn als tekening van Stellingwerf lijkt de toren ipv een haan een groot kruis te dragen.

tekening van Scheltema State te Boksum
Getekend in 1723 door Jacobus Stellingwerf

Kerk van Boksum
Tekening van Jacobus Stellingwerf uit 1723

Volgorde afbeeldingen
Op de drinkhoorn zijn van links naar rechts afgebeeld Scheltema State, Oedtsma State en de Hervormde kerk.

Dit blijkt te kloppen met de toenmalige situatie!
Op de website van Hisgis laat de kadastrale atlas zien waar de states zich oorspronkelijk bevonden.
Daarbij is Scheltema State (bovenaan) heel duidelijk te herkennen met de grachten er nog keurig omheen.
Daaronder geeft de rode ster de vermoedelijke plaats aan op een grote kavel. Omdat de state al vroeg werd afgebroken, is de exacte locatie dus niet meer bekend.
Wel is zeker dat deze zich op deze kavel bevond, dus tussen Scheltema en de kerk in.
De witte kavel is de plaats waar nog steeds de kerk zich bevind.
De afbeelding op de drinkhoorn is dus vanuit het noord-westen gemaakt.

HisGis, kadastrale kaart van Boksum, waarop met sterretjes de twee states zijn aangegeven: boven Scheltema en in het midden Oedtsma of Juckema State.
Op de witte kavel staat nog steeds de Hervormde kerk.

Schotanus Atlas
Op de bekende Schotanus atlas uit 1718, staan ook beide states keurig vermeld.
Scheltema is hier het duidelijkst aangegeven als een echte edele state.
De plaats van Oedtsma lijkt hier ook exact tussen Scheltema en de kerk te zijn aangegeven.
Doordat de ruimte wat beperkt was, heeft de tekenaar de naam Oedtsma wat verderop moeten zetten.
Voor de duidelijkheid heb ik de vermoedelijke locatie van Oedtsma State met een rode pijl aangegeven.