donderdag 16 januari 2020

Friese kapiteins (41) : Doecke van Hemmema



Friese kapiteins (41) : Doecke van Hemmema
In deze serie worden de Friese kapiteins behandeld, die in de 16e en 17e eeuw in het 'Friesche Nassause Regiment' dienden.
Het is een lange rij van vooral adellijke officiers, van wie meestal nog niet eerder een minibiografie is verschenen.

Achtergrond
De familie Hemmema behoorde tot de oude Friese adel en stierf in 1721 uit.
Hun stamslot stond in Berlikum, maar er was ook een Hemmema State te Beetgum en een Hemmema/Nijefenne te Sint Jacobiparochie.
Doecke van Hemmema werd in 1603 geboren als zoon van Sierck van Hemmema (ong. 1570-1604) en Lijsbeth Jarges uit Groningen.
Zij woonden op Hemmema State te Berlikum en zullen omstreeks 1595 gehuwd zijn.
In het gezin werden zes kinderen geboren, drie jongen en drie meisjes.

Hemmema State te Berlikum, tekening van onbekende tekenaar
(Fries Museum Online)


Doecke trouwde te Emden op 23 januari 1633 met de adellijke Barbara Erntreuter von Hoffreit.
Zij was omstreeks 1600 geboren als dochter van Everhard Ehrenreuter von Hoffreit en Helena Haidenburcher von Kaufring.
Haar vader was van 1609-1629 Commandeur van de garnizoenstad Emden, dus Doecke zal zijn schoonvader wel hebben gekend.
Een broer van Barbara, ook een Everhard, was behalve kolonel ook de opvolger van zijn vader als Commandeur van Emden.
Everhard jr. liet Kasteel Evenburg in het Duitse Loga bouwen, welke nog steeds bestaat.
Doecke en Barbara woonden na hun huwelijk tot 1644 in de Duitse garnizoensstad Emden.
Hierna werd hij waarschijnlijk de hoofdbewoner van Hemmema State te Berlikum en verhuisde zijn broer Sicke toen naar het nabije ander familiehuis Nijefenne State.
Daarnaast zal hij ook actief in zijn Leeuwarder huis hebben gewoond, ook omdat hij natuurlijk veel overleg met de stadhouder had.
Verder zijn er in Leeuwarden de overige drie kinderen geboren.
Van de acht kinderen behaalden vijf de volwassen leeftijd. Drie jongens werden officieren in het leger en de dochters vonden goede huwelijkspartners.
Zo trouwde Elisabeth in 1658 met de grietman van Het Bildt Willem van Haren en hun grafkapel in de kerk van Sint Annaparochie uit 1688 is nog steeds aanwezig.
De ingang hiervan bevat hun beider familiewapens.
Op 15 juli 1698 kwam er een einde aan het indrukwekkende leven van deze Doecke van Hemmema, op de opzienbarende leeftijd van maar liefst 95 jaar.
Hij werd begraven in de kerk te Berlikum, maar de steen is helaas verdwenen, wellicht als gevolgd van de bouw van de nieuwe koepelkerk in 1777.
Zijn vrouw Barbara was overigens al in 1673 overleden en ligt begraven bij haar man.
Op het graf van Duco van Hemmema konden indertijd bij de wapens nog namen van zijn betovergrootouders worden afgelezen, van vaderszijde Hemmema-Poppema, Gratnia-Decama, Bootsma-Camstra en Faetsma- ………, van moederszijde alleen Jarges.

Katholiek
Nogal opvallend is dat Doecke van Hemmema katholiek was en bleef tijdens zijn leven.
Het blijkt dat Friese katholieken dus 'gewoon' officieren konden worden in het Staatse leger, dat tegen een katholieke vijand vocht.
Het terugwinnen van de vrijheid zal voor hem dus belangrijker zijn geweest dan de katholieke leer als staats-religie.
Zijn broer Sicke, bewoner van Nijefenne State even verderop, had zelfs een katholieke huiskapel in zijn State.
Op 17 april 1648 bezocht stadhouder Willem Frederik deze kapel toen hij op bezoek bij Doecke was.
Daarnaast hing op Hemmema State ook nog een houten bord uit 1646, welke gewag maakte van het bezoek van een latere paus. (zie ook verderop).

Militaire carrière
In 1632 was hij vaandrig in de compagnie van een zekere kapitein Buma.
Op 10 maart 1632 werd hij luitenant in de compagnie van majoor Ludolf Potter, waarmee hij Here van Ockinga opvolgde in die functie.
In 1637 legde hij de eed af van kapitein en op 19 december 1637 werd hij kapitein van de compagnie van kolonel Ludolf Potter
Deze Ludolf was, net als die zijn voorganger kolonel Schelte van Aysma, gewond geraakt bij het Beleg van Breda in 1637.
Het is dan ook goed mogelijk dat Doecke ook hierbij aanwezig was.
Verder verbleven Doecke en zijn vrouw tussen 1633 en 1644 grotendeels in de Duitse garnizoensstad Emden, waar dan ook hun eerste vijf kinderen werden geboren.
Op 17 januari 1646 volgde Simon Jongestall hem op en werd de nieuwe kapitein van zijn compagnie.

Garde-carrière
In 1645/1646 legt Doecke opnieuw, dus voor de 2e keer, de eed van kapitein af en tevens wordt hij op 19 november 1645 vermeld in het Commissie & Instructieboek (C&I).
Dit moet haast wel betekenen dat Doecke dit deed om Gardekapitein te worden van de Stadhouder.
Deze 'Vorstelijke Garde' was op 15 juli 1631 opgericht en was als elite-eenheid opgericht belast met met name de bescherming van de stadhouder, zijn gezin en het Stadhouderlijk Hof te Leeuwarden.

Op 16 oktober 1645 raakt luitenant-kolonel Gerrit van Loo zwaargewond bij het Beleg van Hulst.
Hij was gardekapitein was in het Regiment Garde te Voet.
Waarschijnlijk volgde Doecke hem op in deze functie, die immers nu was vrijgekomen.
Ricquin van Frentz werd zijn luitenant en een Aylva zijn vaandrig.
Deze functie van Kolonel-Kapitein bij de Garde heeft hij, voor zover bekend, de rest van zijn militaire carrière uitgeoefend.

In het bekende dagboek  'Gloria Parendi' van stadhouder Willem Frederik, komt de naam (Doecke van) Hemmema maar liefst 127 keer voor.
Heel vaak dineert de stadhouder samen met Hemmema of zijn vrouw, maar ook enkele keren bij militaire gebeurtenissen zoals in 1645 bij het Beleg van Hulst.
Op 15 april 1647 schrijft Willem Frederik 'Hemmema heeft op de Velouwe drie quetsuren bekomen'.
Op 21 februari 1649 schrijft de stadhouder dat 'Hemmema seyde mij van die losse discoursen van Walta en dat hij dicwils buyten westen wass...'

Op 14 juni 1667 volgde Johan Coenders hem op als kapitein van de Garde.

Bestuurlijke carrière
Het is nog onbekend wat Doecke tussen 1667 en 1682 heeft uitgespookt.
In 1682 werd Doecke echter nog aangesteld als stadhouder-generaal van de Stad, landen en baronie van het Belgische Turnhout.
Dit Land van Turnhout was in 1612 in handen gekomen van prins Filips Willem, zoon van Willem van Oranje.
Ook deze topfunctie had hij ongetwijfeld te danken aan zijn close relatie met de Stadhouders.



Kasteel Turnhout
(foto: Wikipedia)

Tuinaanleg
In 1648 wenste de toenmalige Friese stadhouder Willem Frederik van Nassau-Dietz (1613-1664) een fraai tuin aan te leggen binnen de bolwerken.
Niet toevallig was de 80-jarige oorlog datzelfde jaar beëindigd en de stadhouder zag de tuinaanleg dan ook als een eerbetoon aan deze oorlog en de Vrede van Munster.
Het was niemand minder dan Doecke van Hemminga die deze 'lusthof' heeft ontworpen.
Hij heeft overigens hierbij advies ingewonnen bij de bekende dichter Jacob Cats, die op het fraaie (in 1643 aangelegde) Zorgvliet te Den Haag woonde.
Nu we weten dat Doecke toen net een paar jaar Gardekapitein was, valt ook deze opdracht beter te verklaren.
Hij bevondt zich immers continu in de omgeving van de Stadhouder, dus vaak in Leeuwarden omdat de oorlog afgelopen was.
In 1652 trouwde de Friese stadhouder met zijn nicht Albertine Agnes van Nassau, dochter van de Hollande stadhouder Frederik Hendrik.
Omdat Albertine Agnes opgegroeid was aan het veel grotere en fraaiere Haagse hof, kreeg Doecke in 1652 opdracht voor een verdere verfraaiing van de tuin in Leeuwarden.
De tuin is nog steeds aanwezig en is nu bekend onder de naam Prinsentuin.



De Hoeck, en Noordt-star der Poesy, ofte alle Rijm-konstige WERCKEN
door: Mr. Klaas Pieters Hoeckstra.
Uitgegeven te Amsterdam, in 1679.


Familiewapen
Familiewapen Van Hemmema
(Stamboek van den Frieschen Adel)


Hemmema State te Berlikum
In Berlikum stond eeuwenlang de Hemmema State, als trots stamhuis van deze adellijke familie.
Het stond eigenlijk aan de andere kant van de voormalige 'oude Zee Dyk', in de gemeente Het Bildt, echter de grens werd zorgvuldig om de state heen getrokken.
Op de atlas van Schotanus uit 1718 is het mooi ingetekend met de naam er duidelijk bij vermeld.
Vanaf de tweede helft van de 15e eeuw werd het reeds bewoond door Doecke Hemmema.
Een groot deel van de 16e eeuw woonden en Hette van Hemmema en zijn vrouw Barbara van Gratinga.
Zo was deze Hette één van de Heerschappen die Karel V inhuldigden in Friesland en was hij later grietman van Menaldumadeel.
Het alliantiewapen Hemmema-Gratinga zit nog steeds in het voormalig poortgebouw te Berlikum (**)

Toen Doecke Doeckes van Hemmema in 1721 overleed was hij de laatste van zijn geslacht, die er generaties lang hadden geresideerd.
Carel Duco d'Aumale was een zoon uit een eerder huwelijk van Doecke zijn vrouw, Civile Susanne du Tour. Hij erfde de het slot en liet het zelfs nog verfraaien. Hij overleed na een Franse veldtocht in 1746, waarna het slot een jaar later verkocht werd een zekere Quader.
Die liet het slopen om flinke winst op het bouwmaterieel te maken. Alleen het poortgebouw is gespaard gebleven en is nog bekend onder de naam 'd'Aumalepoort'. Het is later verbouwd tot woonhuis, maar de wapensteen bevindt zich nog steeds in dit gebouw.


Wapensteen uit de voormalige poortgebouw van Hemmema State te Berlikum
Links is het wapen Hemmema en rechts Gratinga (**)

(** - het Gratinga wapen herkend dankzij dhr. R.J. Broersma)



Tekening van bovenstaande wapensteen
(collectie Fries Museum)

(onderste pijl) Hemmema State te Berlikum, toen nog Belkum genoemd. (Schotanus atlas, 1718, Het Bildt).
De bovenste pijl wijst 'Nijefenne' aan, daarover verderop meer.



Het heerlijk leen Nijefenne te st. Jacobiparochie
In 1502 werd Doecke Hemmema door de Saksische hertogen beleend met 15 morgen land, naast de 35 die hij daar reeds bezat.
Dit was eigenlijk allemaal 'nieuw' land, omdat het Bildt immers nog maar relatief kort geleden was bedijkt.
Een morgen was ongeveer gelijk aan een hectare.
Dit 'leen' was slechts één van de drie lenen die Friesland heeft gekend, omdat Friesland in principe geen leengoederen kende, zoals in andere provincies heel gewoon was.
Het bleef eeuwenlang in 'leen' bij de familie Hemmema en hun latere erfgenamen.
In 1655, maar waarschijnlijk al wat eerder, stond er inmiddels een huis op het terrein, welke vervolgens ook door de familie werd bewoond.


Jaartal Eigenaar Hemmemaleen
1 1502-1503 Doecke Hemmema
2 1503-1572 Hette Hemmema
3 1572-1584 Sicke Hemmema
4 1584-1603 Sierck van Hemmema
5 1603-1664 Sicke van Hemmema
6 1664-1698 Doecke van Hemmema
7 1698-1721 Doecke van Hemmema jr.
8 1721-1731 Albertina van Tamminga
9 1735-1743 Marc Willem baron du Tour
10 1743-1785 David Constatijn baron du Tour
alles openbaar verkocht


De bovenste pijl wijst de locatie van Hemmema Nijefenne aan in Het Bildt.


Klok te Berlikum
In 1663 kreeg de kerk van Berlikum een nieuwe klok.
Hierop staan diverse namen vermeld met hun wapens, van belangrijke personen die een soort van commissie vormden tot de aanschaf van de klok.
Doeke van Hemmema
capt van de guardes
van sijn Forstlicke
Genade Prins Willem
van Nassaw stathow
der etc.


Detail van de klok uit 1663 uit de kerk van Berlikum, nu te Mannheim.
Hierop is het Hemmema wapen te zien en de tekst die hierboven is vermeld.

Opvallend is dat de hond hier naar rechts ziet, wat foutief lijkt te zijn.
(foto: Durk Osinga, Berlikum)


Houten memoriebord / medaille
Uit Hemmema State te Berlikum is nog bewaard gebleven een houten, zwart geverfd memoriebord.
Het bevindt zich nu in het depot van het Friesch Museum te Leeuwarden.
Op het bord wordt dus gemeld dat een latere paus de beroemde paardenmarkt van Berlikum had bezocht.
Echter blijkt uit bewaard gebleven notitieboekjes van deze Chigi dat hij Münster nagenoeg niet zou hebben verlaten.
Het blijft desalniettemin een opvallend bord, waarmee de de toenmalige bewoner Doecke van Hemmema wel erg actief uiting gaf aan zijn katholieke religie.
Fabius Gigi, ambassadeur des paus van
Romen, geduriende de handlinge van
vrede tot Münster, heeft hem hier
boven vertoont om de Belkomer
Peerde Merk te syen. Niet lang
daer na is gemelde ambassadeur
self Paus geworden en genoemt
Alexander de Sevende.
Anno 1646 Memento Mori.
Er schijnt ook nog een 'kroningsmedaille' van Doecke uit 1655 in eigendom van het Fries Museum te zijn, maar deze heb ik niet in de collectie kunnen vinden.
Dit jaar werd namelijk bovengenoemde Chigi tot paus Alexander VII gekroond.


Houten memoriebord uit Hemmema State te Berlikum
(nu in het Fries Museum)

Familieleden in het leger
  • vader Sierck van Hemmema (ong. 1570-1604) was vaandrig
  • schoonvader Everhard Ehrenreuter von Hoffreit (1565-1630) was Commandeur van Emden
  • zwager Everhard Ehrenreuter von Hoffreit (1596-1664) was kolonel
  • zoon Erasmus van Hemmema (1633-1659) was kapitein
  • zoon Sicke van Hemmema (1640-1666) was vaandrig
  • zoon Ernhart van Hemmema (1643-1660) was vaandrig
  • zoon Doecke van Hemmema (1652-1721) was kapitein, kolonel
Vaandel
niet bekend.


Compagnies
Doecke van Hemmema (*1603 -U1698)
* Hoogste militaire functie: kolonel-kapitein
* Woonplaats: Berlikum
 Compagnie nr. 14
* Kapitein van 1637-1646
* Voorganger: Ludolf Potter
* Opvolger: Simon Jongestall
 Compagnie nr. ? - Garde
* Kapitein van 1646-1667
* Voorganger: Gerrit van Loo
* Opvolger: Johan Coenders

Meer informatie:
http://www.mpaginae.nl/Nauta/kapiteins.htm
 http://www.simonwierstra.nl/HEMMEMA.htm
http://www.stinseninfriesland.nl/HemmemaState.htm
http://www.stinseninfriesland.nl/HemmemaStateBeetgum.htm
http://www.stinseninfriesland.nl/NijefenneStateStJacobiparochie.htm
 https://sites.google.com/view/ohdyberltsumers/homepage/berltsum-nei-de-reformaasje
https://nl.wikipedia.org/wiki/Prinsentuin_(Leeuwarden)
https://historischcentrumleeuwarden.nl/component/content/article/11-import/486-prinsentuin
https://historischcentrumleeuwarden.nl/images/PDF-bestanden/Friese-Gardes-Peter-Westenbrink.pdf
https://dutchrevolt.leiden.edu/dutch/geografie/T/Pages/turnhoutland.aspx
https://nl.wikipedia.org/wiki/Garderegiment
 https://nl.wikipedia.org/wiki/Zorgvliet_(Den_Haag)
https://www.friesgenootschap.nl/images/dvf/DVF-0435-1928-28.pdf
https://www.dbnl.org/tekst/will077glor01_01/will077glor01_01.pdf
 

Samen met Jeroen Punt (NMM) proberen we de lijsten van Friese compagnies zoveel mogelijk te reconstrueren.
  
Friese Nassause Regiment
Kapitein



Friese Nassause Regiment
Luitenant
  1. Rienck van Sytzama
Groninger Nassause Regiment
 Kapitein
  2. Boiocko van der Wenghe
Hoogduitse Nassause Regiment
Kapitein

op

Geen opmerkingen:

Een reactie posten