Blog van André: De kerk van Pingjum: raam, memoriebord en wapenbord

De huidige kerk te Pingjum is grotendeels het resultaat van de herbouw uit 1758/1759, ook al stond er als sinds de 13e eeuw een tufstenen kerk.

Momenteel wordt de kerk gerestaureerd, waardoor we even een kijkje in de kerk konden nemen.

De Victoriuskerk te Pingjum

Gebrandschilderd raam

De Hervormde kerk van Pingjum herbergt, zoals veel Friese kerken, een interessant verleden.
Zo blijkt de kerk een fraai gebrandschilderd raam te hebben gehad.
Hiervan hadden we weinig vanaf geweten, zij het dat er in de collectie van het Fries Museum een mooie tekening van bewaard is gebleven.

Het raam is ontworpen en gemaakt in 1759, aan het einde van de zogenaamde 'rococo' periode oftewel Lodewijk XV stijl.
Waarschijnlijk heeft glasschilder Thomas Gonggrijp het kunstwerk gemaakt.
De naam 'rococo' is overigens afgeleid van het Franse 'rocaille', wat weer betekent 'rots en schelpen', dus een decoratieve stijl.

Het was eeuwenlang gebruikelijk dat overheidsinstanties en rijke personen ramen sponsorden van een nieuwe of verbouwde kerk.
Omdat de kerk van Pingjum in 1759 'herbouwt' is, kwam dus ook hier zo'n mooi nieuw raam in.
Van het raam is anno 2021 overigens niets meer te zien.

Tekening van glasinloodraam kerk Pingjum

De sponsoren van dit raam zijn bekend doordat bij de tekening ook de volledige tekst bewaard is gebleven.
Dit is als volgt:

Den w.e.g. heer Ernst Willem van Wydenbrugh, raad van 't edelmogende college der admiraliteit van Friesland, mitsgaders gecommitteerde staat van Friesland en wegens de staat van gemelde provincie gecommitteerde tot demonstering ... en de weledelgebooren vrouwe Louiza van Wydenbrugh, geb. Assenborgh

Tjepke Gratama coopman en Henderina Donker egtelieden tot Harlingen 1759

Er staan dus maar liefst vier namen met wapens op, welke we hieronder gaan beschrijven.

Wiedenbrugh-Assenborgh
In het bovenste gedeelte staan de wapens van Wiedenbrugh en Assenborgh.
Het gaat hier allereerst om Ernst Willem van Wiedenbrugh, gedoopt 13 november 1731 te Harlingen.

Zijn ouders waren Pieter Berend van Wiedenbrugh en Amadea Sophia van Wiedenbrugh.
Zij waren volle neef en nicht van elkaar en woonden te Harlingen in een mooie stadsstate.
Hiervan is nog een tekening bewaard gebleven, gemaakt door Jacobus Stellingwerf in 1723.
Overigens is de kans dus groot dat Ernst Willem in deze state is geboren.

Tekening van J. Stellingwerf uit 1723.
De tekst op de tekening is als volgt:
't huis van den heere Pieter Wiedenbroek, secretaris der Admiraliteit binnen Harlingen, 1723

Pieter Berend was dus in dat jaar secretaris van de Admiraliteit van Harlingen.
Het Wiedenbrugh familiewapen staat ook op de site van CBG familiewapens

De omschrijving ervan is:
Wapen: in zilver twee verkorte breedarmige zwarte kruisjes, gepunt in de hoeken, boven elkaar.

Wapen Wiedenbrugh
(CBG familiewapens)

De kerkelijke ondertrouw met Louisa Assenborgh was op 6 november 1756 te Harlingen.
Louisa was een dochter van Louis Assenborgh en Hendrietta Catharina Momber.
Helaas heb ik haar wapen nog niet ergens anders aangetroffen, maar op de afbeelding is duidelijk een kasteel tegen een rode achtergrond te zien.
De blauwe voorgrond lijkt water te zijn.

Bovenste detail van het glasinloodraam.

Ernst Willem van Wiedenburgh woonde dus te Harlingen, mogelijk weer in het huis van zijn vader, waarvan immers de afbeelding bewaard is gebleven.
Hij was grietman en dijkgraaf van Hemelumer Oldeferd van 1765-1779, maar ook was hij Raad en advocaat-fiscaal van de Admiraliteit te Harlingen.

Onderste gedeelte van het glasinloodraam

Gratama-Donker
Het onderste gedeelte van het raam is gevuld met de wapens en namen van Tjepke van Gratama en zijn vrouw Rinske Jans Donker.
Tjepke is in 1724 geboren te Harlingen in Grettingaburen, als zoon van koopman en steenbakker Seerp Tjepkes Gratama en Aukje Simens Redsma.
Het lijkt duidelijk dat de achternaam Gratama dus afgeleid is van Grettinga(buren).

Grettingaburen was inderdaad een belangrijke buurt, net buiten de oude stadsgracht van Harlingen.
Hier lag voorheen de belangrijke Gratinga State, waar de adellijke familie Gratinga op resideerde.

gevelsteen met opschrift 'Grettinga Buiert'
Het is afkomstig uit een herberg die in de 18e eeuw in de buurt Gratingaburen stond.
Hier stond weleer de Gratinga State.

Opvallend is dus dat deze nieuwe familie Gratama een wapen had aangenomen, waarin een stadspoort is afgebeeld.

Mogelijk een verwijzing naar één van de Harlinger stadspoorten die in die tijd nog aanwezig waren.
Ook is de achternaam Gratama dus indirect weer afgeleid van de adellijke familienaam Gratinga.

Familiewapen Gratama
(CBG Familiewapens)

Het wapen van zijn vrouw Rinske Donker bestaat, net als de meeste Friese wapens, uit twee gedeeltes. Links de Friese halve adelaar en rechts lijkt een zogenaamd huismerk, meestal bestaande uit een aantal lijnen.

Het is onbekend waarom de adellijke familie Wiedenbrugh en de rijke boerenfamilie Gratama gezamenlijk een raam betaalden voor de kerk van Pingjum.
Beide families woonden in Harlingen en zullen daar naar de kerk zijn gegaan.
Wel is duidelijk het standsverschil te zien, omdat het adellijke Wiedenbrugh wapen bovenaan is afgebeeld en tevens onder een mooiere kroon.

De beide families deden echter wel zaken met elkaar, want in 1768 kocht Tjepke Gratama een grote boerderij in Nieuwebildtzijl van Ernst Willem van Wiedenbrugh.

Tot slot was ook de bekende Friese cabaratier Rients Gratama (1932-2017) in Pingjum geboren. Hij was een rechtstreekse nakomeling van Tjepke en zijn familie woonde dus honderden jaren lang in Pingjum.

Memoriebord
In de kerk is ook een fraai houten memoriebord bewaard gebleven, welke dezelfde herbouw van de kerk memoreert.
Hierop staan drie wapens afgebeeld:

1. Predikant C.T. Canter Visscher
2. Kerkvoogd W.W. Wiarda
3. Kerkvoogd H.P. Hylarides

Het gaat hier om drie personen die in wel in Pingjum hebben gewoond, die hieronder nader worden beschreven.

Memoriebord uit 1759 in de kerk van Pingjum.

Cornelis Tiberius Canter Visscher (1701-1782) was van 1735-1775 predikant van Pingjum. Hij woonde uiteraard dan in de pastorie van het dorp.
Hij werd in 1735 beroepen van Parrega en deed op 17 juni van dat jaar zijn intreerede op de kansel.
Op 14 januari 1725 trouwde hij te Parrega met Sytske Dijkland.
Op 27 december 1782 overlijdt hij te Makkum.
Uit hun huwelijk stamt o.a. Tammerus Canter Visscher (1729-1778), die opperkoopman van de VOC zou worden.
Zijn dubbele achternaam had hij aan zijn ouders te danken: Tammerus Visscher en Machtelt Canter.

Familiewapen Canter Visscher
Memoriebord in kerk Pingjum uit 1759
Het gaat hier om predikant Cornelis Tiberius Canter Visscher (1701-1782)

Onder het wapen van de cominee staan de namen en wapens van de twee kerkvoogden die Pingjum in 1759 had.

Links die van Wierd Wynses Wiarda (ong. 1710-1783).
Hij trouwde op 13 april 1755 te Pingjum met Aukjen Pieters Hibma, die overigens al weduwe was van Lammert Petrus Hilarides (1708-<1750)
Wierd was dus in 1759 kerkvoogd te Pingjum.
Zijn achternaam is identiek aan de adellijke familie Wiarda uit Goutum, maar is daar toch geen familie van.
Ook heeft deze familie het voorvoegsel 'van' niet gebruikt voorzover bekend.
Hij had dezelfde voornaam als zijn grootvader en deze naam Wierd zal verlatiniseerd zijn naar Wiarda.
Overigens is wel bijzonder dat het wapen van deze familie Wiarda ook een zwaan in het wapen had, net als bij het adellijke Wiarda-wapen.
Wel is de jachthond eronder dan weer een duidelijk verschil t.o.v. de adellijke familie.

Familiewapen van kerkvoogd Wierd Wynses Wiarda (ong. 1710-1783)
Wapenbord uit 1759 in de kerk van Pingjum

Familiewapen van de adellijke familie Wiarda uit Goutum.
(CBG familiewapens)

Familiewapen Wiarda
(Stamboek van den Frieschen Adel)

Een ander aanwijzing dat het hier om een zogenaamde eigenerfde familie Wiarda gaat, is de keuze voor huwelijkspartners.
Hierbij gaat het met name om niet-adellijke personen uit de zogenaamde 'eigenerfde' laag.

Wel is er een mooi schilderij bekend van het gezin van Abel Wierds Wiarda (1724-1790) gehuwd met Antje Sjoerds Hoitinga.
Zijn zus trouwde met Pieter Lammerts Hilarides (1738-1814), die weer een zoon was van bovengenoemde Lammert Pieters Hilarides.

Familieportret van Abel Wierds Wiarda en Antje Sjoerds Hoitinga.
Geschilderd in 1769, anoniem.

Hein Pieters Hilarides
De tweede kerkvoogd van Pingjum was Hein Pieters Hilarides (1722-1769).
Hij was een zoon van Pieter Hylkes Hilarides en Grietje Heins Harda.
Hein was weer een halfbroer van bovengenoemde Lammert Pieters Hilarides.

Op 30 april 1769 trouwde Hein met Antje Jans Bangma (1725-?)
Zijn vrouw Grietje was een dochter van Jan Oedses Bangma,, die schoolmeester en dorpsrechter van Pingjum was.
De familie Bangma was overigens al sinds de 16e eeuw een belangrijke familie in Pingjum.

Familiewapen van kerkvoogd Hein Pieters Hilarides (1722-1769).

Wapenbord thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg
In de kerk is ook nog een oud, maar aan restauratie toe zijnde houten wapenbord bewaard gebleven.
Het gaat hier om een gecombineerd wapen van de familie Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg en Van Gendt.
Het Schwartzenberg wapen heeft acht verticale vlakken en het Gendt wapen heeft een rode balk in het midden met vier rode kruizen.
Verder zijn boven de wapens heel opvallend de beide helmtekens aangebracht.
Die van Schwartzenberg in de vorm van een mannenborstbeeld met bovenop een aantal struisveren. Het Van Gendt wapen bestond uit een zittende hond.

Deze namen-combinatie komt alleen voor met Michael Onuphrius thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg (1695-1758), die in juni 1726 trouwde met Margaretha Maria van Gendt (1707-1766).
Michael was grietman van Dantumadeel en woonde op het schitterende Eysinga State te Rinsumageest, daarom zullen zij geen herenbank in Pingjum hebben gehad.

Hun zoon Wilco baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg (1738-1788) werd echter in 1758 grietman van Wonseradeel.
Hij erfde dit ambt min of meer van zijn neef Tjaert van Aylva (1712-1757), die op Wybranda State te Hichtum woonde.
Wilco ging overigens ook op deze state wonen, aangezien zijn neef ongehuwd was gebleven.

Overigens blijkt uit het kerkeboek dat het geheel in 1764 is gemaakt door de mr. steen- en beeldhouwer Jan van Nijs uit Sneek.
In 2015 maakte Rutmer Mekenkamp uit Kimswerd een bouwhistorisch rapport, waarin hij deze vondst meldde.

“Den 30 Maart aan Jan van Nijs Ter Sake het Snijen van Een wapen en Twe Beelden in de Kerk Per quitantie No 85 118-12"

Het wapenbord hoort dan ook op de herenbank die nu aan de zuidkant van de kerk onder het orgel staat.
Verder horen bij het wapen twee beelden die de hoop en de liefde betekenen.
Beide beelden staan nu op de herenbanken, terwijl het beschreven wapenbord aan de muur hing.

Oude foto van het interieur van de kerk te Pingjum. Tegenover is de Schwartzenberg herenbank te zien.
Hierop zijn het wapen en twee beelden nog in de oorspronkelijke situatie te zien.
(foto: Wikipedia)

Wapenbord Wilco baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg in de kerk te Pingjum.

Familiewapen thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg
(Stamboek van den Frieschen Adel)

Familiewapen Van Gendt
(CBG Familiewapens)

Lakzegel met het wapen van Gendt.
Duidelijk is hierop het helmteken in de vorm van een zittende hond te zien.
(foto: CBG familiewapens)

Familiewapen Van Gendt
(Wapenboek Veluwse geslachten)

Situatie voor de restauratie van 2011.
De twee herenbanken staan tegen de achterwand van de kerk onder het orgel.
Op beide herenbanken staat een beeld.
(foto: RCE beeldbank)